Multimedialny cykl edukacyjny dla Polaków i Polonii

 

STRONĘ PROJEKTU WYŚWIETLONO RAZY

ALFABET LITERATURY POLSKIEJ
Multimedialny cykl edukacyjny dla Polaków i Polonii

ODCINEK 45   B jak Bieda dr hab. Lech Giemza profesor KUL

POSŁUCHAJ

KONSPEKT I SPIS LEKTUR

- Część wprowadzająca definicyjno-wyjaśniająca czym jest zjawisko bieda:
bieda a ubóstwo, czym jest bieda w kategoriach socjologicznych;
brak;
czym jest człowiek biedny, bieda krzycząca, bieda grup społecznych;
bieda jest dziedziczona, pokoleniowa bieda;
bieda przekłada się na postawy etyczne;
poczucie krzywdy;
bieda duchowa;

Literatura dostrzegała biedę niemal od początku swojego istnienia. Podejście do niej było różne, zależne od przyjętego kodeksu moralnego. Zazwyczaj stanowiła tło opowieści, element świata przedstawionego. Z czasem jednak bieda stawała się problemem rozpatrywanym, a biedacy bywali bohaterami literackimi. Istniała wręcz tendencja do romantyzowania ubóstwa. Przykładem są biedni, ale szlachetni młodzieńcy, których trud nagradzany jest w baśniach bogactwem.
Motyw biedy był najbardziej eksploatowany w literaturze pozytywistycznej. Autorzy opisywali go w sposób naturalistyczny, oddając pełnię tragedii najuboższych warstw społecznych. Oprócz badania samego zjawiska pragnęli zwrócić na nie uwagę społeczeństwa. Tym samym realizowali ideały epoki, nawołujące do pracy u podstaw - polepszenia bytu najniższych klas.
Niezależnie od epoki bieda ukazywana jest jako zjawisko negatywne. Wiąże się z cierpieniem, upodleniem, wyrzuceniem poza nawias społeczny. 

Biblia
Biblijne ubóstwo może być rozumiane na dwa sposoby. Pierwszym jest brak środków do życia, bardzo powszechny w starożytności. Sam Jezus Chrystus przychodzi do ludzi ubogich, głosząc ewangelię. Wielokrotnie podkreśla też szlachetność dzielenia się z ubogimi i pomocy im. Jednym z bardziej znanych przykładów pobożności, który Jezus daje swoim uczniom, jest zachowanie ubogiej wdowy. Kobieta oddaje ostatni grosz na świątynię, chociaż sama ma niewiele pieniędzy na przeżycie. Chrystus przedstawia ten gest jako przykład poświęcenia. Drugie rozumienie ubóstwa nawiązuje do kwestii religijnej. W Kazaniu na Górze Jezus powiada: „Błogosławieni ubodzy w duchu, albowiem do nich należy królestwo niebieskie”. Można to rozumieć jako ubóstwo duchowe, czyli wewnętrzną prostotę i brak przywiązania do kwestii materialnych.

Legenda o św. Aleksym
“Legenda o świętym Aleksym” to hagiograficzne, anonimowe dzieło, które opowiada o historii życia tytułowego świętego. Święty Aleksy był synem bogatych, rzymskich patrycjuszy, który pewnego dnia porzucił rodzinę, żonę i dom, rozdał swój majątek ubogim, a następnie rozpoczął życie nędzarza, który praktykował ascezę. W ten sposób zbliżał się do Boga i chciał osiągnąć zbawienie, co ostatecznie doprowadziło go aż do świętości.

Juliusz Słowacki - Balladyna
Alina i Balladyna były córkami ubogiej wdowy. Młodsza dziewczyna bardzo kochała swoją starą matkę pomagała jej. Starsza pragnęła za wszelką cenę wyrwać się z nędzy. Widząc na to możliwość w ślubie z Kirkorem, zabiła Alinę. Mim awansu społecznego nadal wstydziła się swojego pochodzenia. Aby jej korzenie nie wyszły na jaw, uwięziła własną matkę, a po pewnym czasie wypędziła kobietę z zamku. Zło, jakie Balladyna wyrządziła ubogiej matce, zostało pomszczone na końcu utworu, gdy piorun z jasnego nieba zabił uzurpatorkę tronu Lechitów.

Włądysław Stanisłąw Reymont - Chłopi
Naturalistyczny obraz wsi ukazany przez Reymonta kłóci się z dawnymi, idyllicznymi opisami.  Lipiecka gromada nie była społecznością jednolitą. Dzieliła się ze względu na ilość posiadanej ziemi oraz majątek. Do najbardziej szanowanych zaliczali się gospodarze pokroju Macieja Boryny, ksiądz, czy Organista. Najniżej w hierarchii byli chłopi małorolni i parobkowie nieposiadający własnego majątku. Do najuboższych zaliczali się również ludzie starzy, wygonieni na żebry przez swoje własne dzieci. Szczególnie los tych ostatnich było niezwykle ciężkie, co odciskało na nich piętno. Przykładem może być Jagustynka - kobieta niezwykle zgryźliwa, której plotkowania obawiali się nawet najważniejsi chłopi we wsi. ź

Stefan Żeromski - Przedwiośnie
Leczący rany po bójce z Barwickim Cezary Baryka zaszył się w Chłodku. Na wsi dostrzegł kontrast między wygodnym ziemiańskim życiem a biedą chłopów. Pracujący dla mieszkańców Nawłoci komornicy byli ludźmi ledwo wiążącymi koniec z końcem. Ich poziom egzystencji urągał wszelkim standardom. Dlatego całe ich myślenie i działanie nastawione było na przetrwanie kolejnego roku. Dochodziło nawet do sytuacji, że zmuszeni są wystawiać na mróz starszych, by ci szybciej zmarli i nie obciążali młodszych. Zawsze wrażliwy na niesprawiedliwość Cezary uświadamia sobie wtedy potrzebę społecznych zmian, przed którymi stał polskie naród.

- opisywanie kolejnych pozycji literackich z zakresu pojęcia bieda z częścią cytatów odpowiadających zagadnieniu:

- romantyzacja biedy (margines/ osoba duchowo lepsza) – niebezpieczeństwo mitologizowania, romantyzowania kategorii biedy;

Szymon Szymonowic Żeńcy
– antysielanka, renesans literacki, dola chłopa;
zniewolenie chłopa, sytuacja niesprawiedliwości społecznej;
walka o zachowanie bytu;

Juliusz Słowacki - Pogrzeb kapitana Meyznera
- los powstańców listopadowych

I przeraziła nas wszystkich ta nędza,
A jeden z młodszych spytał: „Gdzież go złożą?”
Odpowiedziała mu szpitalna jędza:
„W święconej ziemi, gdzie przez miłość bożą
Kładziemy poczet nasz umarłych tłumny,
W jeden ogromny dół — na trumnach trumny”.

Ale Ty, Boże! który z wysokości
Strzały Twe rzucasz na kraju obrońce,
Błagamy Ciebie przez tę garstkę kości,
Zapal przynajmniej na śmierć naszą — słońce!
Niechaj dzień wyjdzie z jasnej niebios bramy,
Niechaj nas przecie widzą — gdy konamy!

Literatura pozytywistyczna – refleksja nad biedą - nowele pozytywistyczne:
- Maria Konopnicka Nasza szkapa bieda prostych ludzi/ bieda w rodzinie/ poczucie godności/ poczucie własności
- Bolesław Prus, Lalka bieda we wspomnieniach młodości Wokulskiego, ubóstwo w domu Heleny Stawskiej; Antek bieda na wsi; Powracająca fala bieda wśród robotników; Placówka - bieda na wsi
- Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni
- Eliza Orzeszkowa, Marta - bieda doprowadza do śmierci Marty
- Zofia Nałkowska, Granica - trudna sytuacja robotników, Bogutówny, Jasi Gołąbskiej, Franciszka Borbockiego
- Stefan Żeromski, Siłaczka - ubóstwo, w jakim żyła Stasia Bozowska; Doktor Piotr - wyzysk ubogich; Przedwiośnie głód i nędza w Baku, w Chłodku;
- Henryk Sienkiewicz, Janko Muzykant - bieda na wsi; Szkice węglem bieda wśród chłopów

Bolesław Prus - Lalka
Motyw biedy pojawia się we wspomnieniach młodości Wokulskiego, gdy jako subiekt w winiarni Hopfera za dnia posługiwał gościom, a w nocy uczył się. Te lata biedy połączonej z marzeniami o lepszym losie, sprawiły, że w dorosłym życiu stara się pomagać innym, np. pomoc udzielona Wysockiemu, który nie miałby za co wyżywić rodziny. Ta realistyczna powieść, ukazująca życie Warszawy, nie może obyć się bez opisów biedniejszych warstw miasta. Nędza jest przedstawiona w obrazie Powiśla:

Oto miniatura kraju - myślał [Wokulski] - w którym wszystko dąży do spodlenia i wytępienia rasy. Jedni giną z niedostatku, drudzy z rozpusty. Praca odejmuje sobie od ust, ażeby karmić niedołęgów; miłosierdzie hoduje bezczelnych próżniaków, a ubóstwo nie mogące zdobyć się na sprzęty otacza się wiecznie głodnymi dziećmi, których największą zaletą jest wczesna śmierć. Tu nie poradzi jednostka z inicjatywą, bo wszystko sprzysięgło się, ażeby ją spętać i zużyć w pustej walce – o nic.

Z ubóstwem spotykamy się też w domu pani Heleny Stawskiej, która dużo pracuje, aby utrzymać siebie i swoją córkę. Smutny widok przedstawia mieszkanie studentów medycyny, którzy w dość humorystycznej scenie, przedstawiają warunki ekonomiczne ówczesnej inteligencji.

Stefan Żeromski

Ludzie bezdomni
Doktor Judym dzięki pomocy ciotki wyszedł z biedy i mógł ukończyć studia. Jednak całkiem inna sytuacja spotkała jego brata – Wiktora, który musi ciężko pracować, podobnie jak jego żona (sugestywne opisy mieszkań przy ulicy Ciepłej i Krochmalnej). Mimo że obydwoje pracują, żyją bardzo skromnie. Judym chce poświęcić się dla biednych. Jego odczyt o higienie wśród najniższych warstw nie znajduje zwolenników wśród środowiska warszawskich lekarzy. Samotnie próbuje rozpocząć realizację swoich zamierzeń, okazuje się, że bez bogatych klientów sam może popaść w nędzę. Walkę w imieniu swoich ideałów próbuje też podjąć w Cisach, gdy spostrzega, że stworzenie odpowiednich warunków dla kuracjuszy odbywa się kosztem zdrowia mieszkańców okolicznej wioski. W Cisach również podejmie klęskę i będzie musiał szukać szczęścia w Zagłębiu, gdzie brud i brak higieny widzi na każdym kroku.

Siłaczka
Motyw biedy stanowi specyficzne tło dla wydarzeń rozgrywających w Obrzydłówku i pobliskiej wsi. Bieda i brzydota wyzierają z każdego kąta prowincjonalnego miasteczka. Nędza zmusza chłopów i miejską biedotę do korzystania z usług aptekarza i felczera, handlujących podejrzanymi medykamentami. Bieda, zacofanie ludu wzbudzają współczucie w młodym doktorze Obareckim, który postanawia poświecić swoje życie szlachetnej i trudnej pracy u podstaw. Rzeczywistość okazuje się jednak dużo bardziej tragiczna niż w najśmielszych wyobrażeniach młodego lekarza. Ambitna Stasia Bozowska doświadcza biedy: dzieli dolę chłopów, zamieszkuje nędzną chatę i prawdopodobnie głoduje, a pomimo tego nie rezygnuje z własnych ideałów; doktor natomiast z biegiem czasu poddaje się monotonii życia na prowincji. W finale utworu widzimy go zupełnie zasymilowanego do życia wśród obrzydłowskiej „elity”. W zamian za rezygnację z pozytywistycznych mrzonek Obarecki „utył, pieniędzy worek uczciwy nazbijał”.

Maria Konopnicka

Jaś nie doczekał
Motywy utworu – nędza chłopska, która jest tak wielka, że brakuje nawet na jedzenie i lekarstwa dla dzieci. Do tego dochodzi ludzka obojętność na losy innych, biedniejszych (lekarz, wezwany przez chłopa radzi, by dziecko karmić lekkimi i gorącymi posiłkami, choć zdaje sobie sprawę, że nędzarza na to nie stać).Utwór kończy się retorycznym pytaniem, czy częścią winy za tragiczny los chłopskich dzieci umierających z głodu nie należy obarczyć całego społeczeństwa.

Nasza szkapa
W „Naszej szkapie” bardzo wyraziście przedstawiony jest obraz nędzy. Stojąca u progu bankructwa rodzina, borykająca się dodatkowo z bezrobociem ojca i ciężką chorobą matki, jest zmuszona sprzedawać cenne pamiątki, przechodzące z pokolenia na pokolenie.
Dla trojga dzieci Mostowiaków jest to początkowo niezła zabawa. Chłopcy prześcigają się w pomysłach, co jeszcze można by sprzedać. Nie mogą się doczekać, kiedy będą spać na podłodze. Nie rozumieją dramatu, jaki przeżywają ich rodzice. Dopiero, gdy zostają sprzedane przedmioty podstawowego użytku, dociera do nich powaga sytuacji i świadomość rodzinnej tragedii. Dochodzi do tego konieczność sprzedaży ukochanej szkapy.
Ponadto utwór ukazuje bezduszność ludzi, utrzymujących się z lichwiarstwa. Wykorzystują oni tragiczne sytuacje materialne rodzin, oferując zaniżone ceny za kupowane przedmioty. Nie zważają ani na chorobę Anulki, ani na dramat dotykający całą rodzinę Mostowiaków. Widzą tylko możliwość łatwego zarobku i bez skrupułów z niej korzystają.

Jan Kasprowicz - Z chałupy - bieda chłopska

Razu jednego, kiedy po sutym obiedzie Jego Miłość pan wojewoda rycerskie z dworzanami w dziedzińcu sprawował gonitwy, pod mury zamkowe przybłąkało się dwoje niby widm, niby ludzi, i taki między sobą wszczęli rozhowor:
— Mocnośmy też utrudzeni i głód nam doskwiera siarczysty; w bramy pałacu nie puszczą, bo któż by o nędzarzy był frasobliwy; a i pokazać się w takim zaopatrzeniu jakożby się to godzić mogło?
— Juścić — powiada Bieda do Nędzy — bo one to były, te niby widma, niby ludzie — waszeć masz na sobie i jakoweś żupaniątko, i pas, i czapkę sobolą na głowie: dziuraweć to i wytarte, ale zawsze coś znaczy; przy tym i oblicze u waszeci, prawda, pożółkłe i pomarszczone, jednakże do człeczego wizerunku jeszcze ma podobieństwo. Na mnie bo skóra i kości, nędznym płachciskiem przyodziane, a oczu to już ani śladu: tak je głód i wszelka, jaka jest na świecie, niedola wygryzła, że zostały po nich ino aby ciemne doły.
— Nie żal ci mi niczego — odrzekł ten, co był z waszecia ubrany, niby imć pan Bieda — tylko nad tym boleję, że u mnie pustki w żołądku, a tam aż pasów popuścili przez nadmiar napitku i jedzenia
— Prawdę waszeć mówisz — zagadnęła Nędza — wiadomo jest wszędy, że tam na jeden obiad biją wołu i trzech tuczników, zasię na chlebik i kołacze, i przeróżne marcypany to, wiedz jegomość, idzie co dzień żyta i pszenicy po trzy korce bez strychulca.
— Zjadłbym krztynę mięsa i byle słodkim specjałem też bym nie pogardził, a popiłbym sobie to wszystko winkiem czy wódeczką...
— Ba, ba! Oskomać u waszeci niemała, aże, czuję, ślinkę łykasz. Jest i do czego: wiadomo wszędy, że przy takim jednym obiedzie wypijają panowie szlachta, czeladź i dworzany beczkęwina, dziewięć beczek piwa — słyszysz waszeć? — dziewięć beczek piwa i miodu sporą beczułeczkę, i wódki godną baryłkę... Ale u mnie łakomstwa nijakiego nie ma: ogryzłabym choć jedną kostkę, kontentowałabym się choćby jednym kawałkiem suchara.

Bolesław Leśmian- Warkocz

Znowu nędza do ucha nam śpiewa,
I tej śpiewki słuchamy bezradnie.
W piecu reszta dopala się drzewa —
A co jutro uczynić wypadnie?

Julian Tuwim - Rok i bieda

Cztery biedy na tym świecie:
Pierwsza bieda wiosną,
Ale słonko silniej świeci
I kwiateczki rosną.

Drugą biedę lato niesie,
A z nią troski, smutki,
Ale za to w ciemnym lesie
Smaczne są jagódki.

Trzecia bieda idzie za tą,
Trapi nas jesienią,
Ale za to w babie lato
Jabłka się czerwienią.

Czwarta bieda: wiatr, zimnisko,
Mróz odetchnąć nie da,
Ale za to wiosna blisko
I — wiosenna bieda.

- bieda współcześnie nie ma odzwierciedlenia w polskiej literaturze – częściej w filmie polskim
Przykłądem jest „Plac Zbawiciela” (sytuacja polskiej współczesnej rodziny/ kapitalizm)

- podsumowanie odcinka przez eksperta.

NAWIĄZANIE DO UTWORÓW LITERACKICH

Szymon Szymonowic „Żeńcy”
Maria Konopnicka „Nasza szkapa”

---

ALFABET - ODCINKI

Przyjaźń Porażka Mądrość Tęsknota Liberalizm Laicyzm Uprzejmość Fantastyka Groteska Ekscentryzm Kontrkultura Romantyzm Życie Prawda Natura Cuda Prowincja - ujęcie drugie Historia Miasto Bieda Prowincja - ujęcie pierwsze Światło Modlitwa Piękno Tłum Starość Małżeństwo Jaźń Niewiara Ciało Sztuka Rytuał Świętość Samotność Humor Dzieciństwo bezczelność Śmierć Ironia Codzienność Patos Tragizm Ideologia CYNIZM OBOJĘTNOŚĆ UWAŻNOŚĆ Ojczyzna OJCOSTWO Dzikość Nienawiść Gościnność NADZIEJA DIALOG AMBICJA miłosierdzie dewocja wstyd gniew praca zabawa szczęście melancholia rozpacz głupota

STRONA GŁÓWNA ALFABETU LITERATURY POLSKIEJ

WIĘCEJ O PROJEKCIE

ALFABET, czyli...

Po dzieła literatury polskiej sięgać można z wielu powodów – obowiązku szkolnego, pasji czytelniczej, kontemplacji piękna wyrażonego w sztuce. Jednym z powodów zainteresowania może być próba znalezienia odpowiedzi na pytania odwiecznie i uniwersalnie ważne – czym są i jak mogą realizować się idee z którymi obcujemy na co dzień, stanowiące element naszych moralnych wyborów. Altruizm, bohaterstwo, cnota… układają się w alfabet wartości.

W tym aspekcie w polskiej literaturze możemy znaleźć różnorodność interpretacji, historycznych odniesień i form wyrazu, które świadczą o bogactwie rodzimej kultury budującej w ciągu wieków naszą narodową tożsamość, jej odniesień do światowego dorobku cywilizacyjnego, a w nim twórczego dyskursu, którego zawsze byliśmy aktywnym uczestnikiem. Inspiracja płynąca z literackich wzorców daje bezpośredni emocjonalny impuls do osobistej refleksji odbiorcy, systematyzuje wiedzę o historii idei, procesach kulturowych i pozwala zrozumieć zjawiska historyczne, których emanacją są literackie dzieła. Polska twórczość literacka daje cały wachlarz odpowiedzi na nurtujące nas dylematy zarówno moralne jak związane z narodową tożsamością. Pozostaje jednak pytanie, gdzie ich szukać?

WYKORZYSTANIE MATERIAŁÓW

Projekt „Alfabet literatury Polskiej” zakładając synkretyczną prezentację w twórczości polskich pisarzy ważnych dla każdego z nas idei, odpowiada na to pytanie w przystępnej i atrakcyjnej formie. Stanowi swoisty drogowskaz w świecie pełnym informacyjnego chaosu i wątpliwych ideałów. Naukowcy, literaturoznawcy, przedstawiciele środowisk akademickich zgodnie z przyjętym porządkiem alfabetycznym, prezentują odbiorcom projektu przekrojową panoramę dzieł literackich, w których podejmuje się tematykę idei i zjawisk z nimi związanych.

Projekt adresowany jest do wszystkich grup wiekowych, ze szczególnym akcentem na młodzież uczącą się, dzięki czemu stanowi materiał uzupełniający programy kształcenia w zakresie języka i literatury polskiej. W zamyśle przeznaczony jest w równej mierze dla odbiorców w Polsce, jak też Polonii i Polaków poza granicami kraju.

CELE PROJEKTU
Cele projektu "Alfabet literatury polskiej" to:

1. Popularyzacja i upowszechnienie dorobku polskiej literatury w ujęciu odpowiadającym współczesnym trendom cywilizacyjnym koncentrującym się na pojęciach – ideach, aktualnych w bieżącym dyskursie kulturowym – w Polsce i za granicą, w środowiskach polskich i polonijnych oraz środowiskach autochtonicznych miejsc zamieszkania naszych rodaków.
2. Zainteresowanie polskiej młodzieży w kraju i za granicą polską kulturą wyrażoną w rodzimych dziełach literackich, odpowiadającą na uniwersalne pytania jakie stawia sobie dorastające pokolenie.
   Tym samym dostarczenie argumentów w potencjalnej dyskusji o wartości polskiej kultury.
3. Budowanie tożsamości i dumy narodowej poprzez wskazanie i omówienie literackich źródeł specyficznie polskich, a zarazem uniwersalnie ważnych, bo osadzonych w globalnym dorobku cywilizacyjnym.
4. Dostarczenie materiałów uzupełniających proces kształcenia w zakresie literatury i języka polskiego dla szkół i ośrodków edukacyjnych w kraju i za granicą
5. Popularyzacja czytelnictwa w języku polskim i nauki języka
6. Pobudzenie dyskusji nad polskim dorobkiem literackim w aspekcie historii idei

ODBIORCA PROJEKTU
Grupę docelową stanowią:

1. Polonia i Polacy poza granicami kraju – w szczególności polskie szkoły, ośrodki kultury polskiej, organizacje polskie i polonijne na obczyźnie
2. Polacy w kraju – w szczególności młodzież kształcąca się na poziomie średnim i wyższym, jako materiał uzupełniający do zajęć z literatury i języka polskiego
3. Ośrodki naukowe i badawcze w Polsce i za granicą zajmujące się literaturą polską (listy dialogowe w językach obcych umożliwią zrozumienie obcokrajowcom)
4. Instytucje rządowe w gestii których leży upowszechnianie polskiej kultury i dziedzictwa narodowego oraz oświata polska
5. Instytucje pozarządowe zainteresowane tematyką projektu

ALFABET JĘZYKA POLSKIEGO
Projekt dofinansowany przez Instytut Rozwoju Języka Polskiego
ze środków Ministra Edukacji Narodowej

Publikacja wyraża jedynie poglądy autora/ów i nie może być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem IRJP ani MEN